Kanał Elbląski
- Nadrzędna kategoria: Kolej
- Kategoria: Koleje linowe
- Opublikowano: niedziela, 23, luty 2020 21:00
- PSMKMS
- Odsłony: 1412
Kanał Elbląski na swojej podstawowej trasie łączy Ostródę z Elblągiem. Co ma wspólnego śródlądowa droga wodna z transportem szynowym, czy kolejami linowymi? Na trasie kanału zlokalizowano bowiem pięć pochylni, które uznać można za kolej linowo-terenową, służącą do transportu... jednostek pływających. Jest to unikalny obiekt co najmniej w skali Europy.
W dziewiętnastym wieku na terenie ówczesnych Prus Górnych dynamicznie rozwijał się drobny przemysł. Coraz bardziej domagał się on poprawy sieci transportowej w kierunku morza Bałtyckiego. Transport drogowy i kolejowy wówczas jeszcze praktycznie nie istniał, natomiast najtańszym i najsprawniejszym sposobem masowego przewozu towarów był transport rzeczny. Duża liczba jezior na tym obszarze zachęcała do połączenia ich siecią kanałów. Główny problem stanowiła jednak licząca blisko 100 metrów różnica poziomów pomiędzy jeziorem Drużno, położonym tuż obok Elbląga, a pojezierzami Ostródzkim i Iławskim. Pokonanie takiej różnicy wysokości przy pomocy tradycyjnych śluz wiązałoby się z koniecznością budowy około 30 obiektów hydrotechnicznych, które trzeba byłoby zlokalizować na stosunkowo krótkim odcinku, liczącym około 10 kilometrów długości.
Rozwiązanie problemu znalazł Georg Jacob Steenke, pruski inżynier i konstruktor, który został inspektorem grobli i wałów na obszarze Żuław Wiślanych. Podczas swoich podróży do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych podpatrzył możliwość transportu statków na specjalnych wagonach-platformach, które pokonywały znaczne różnice wysokości dzięki wciąganiu za pomocą lin po torach kolejowych, przemieszczając się w ten sposób pomiędzy akwenami położonymi na różnych poziomach terenu. Prace nad projektem kanału rozpoczęły się w 1837 roku. W 1844 roku ruszyły roboty budowlane, natomiast w 1860 roku pierwsze cztery pochylnie zostały ukończone. Wówczas przez kanał przepłynął pierwszy statek. W 1861 roku dopuszczono na kanale żeglugę towarową, natomiast wiosną 1862 roku kanał został ostatecznie oddany do eksploatacji. W latach 1872 -1876 na odcinku Ostróda-Miłomłyn uruchomiono trzy śluzy: Miłomłyn, Zielona, Mała Ruś. W latach 1874 - 1881 powstała ostatnia pochylnia Całuny. Zastąpiła ona funkcjonujący w tym miejscu wcześniej zespół śluz.
Przyjmuje się, że długość całego kanału wynosi 84,2 kilometra, przy czym dzieli się ona na odcinek jezioro Druzno – śluza Miłomłyn o długości 52 kilometrów oraz odcinek Miłomłyn – Iława o długości 32,2 kilometrów. Całkowita długość kanału z odgałęzieniami wynosi 151,7 kilometrów. Dzięki zastosowaniu pięciu pochylni, możliwe stało się pokonanie różnicy wysokości wynoszącej 99,5 metra na długości zaledwie nieco ponad 9 kilometrów. Każda z pochylni składa się z dwóch równoległych torów, łączących kanały znajdujące się na różnych wysokościach. Po każdym z torów przemieszcza się wózek służący do transportu jednostek pływających. Wózki poruszają się przy pomocy lin, które z kolei wprawiane są w ruchu przez koło wodne. Gdy jeden wózek jedzie do góry, drugi zjeżdża na dół. Idea działania jest więc identyczna, jak w przypadku terenowych kolei linowych. W tym przypadku jednak ma miejsce sytuacja, gdy oba wózki na krótki odcinku jednocześnie jadą do góry. Dzieje się tak, gdy wózki rozpoczynają jazdę. Wózek znajdujący się na górnym kanale musi bowiem z niego wyjechać, żeby móc po terenie zjechać na dół. Energię do tego zapewnia wspominane koło wodne. Na każdej z pochylni można transportować statek o wadze do 50 ton w jednym kierunku lub dwa statki o wadze do 38 ton w obu kierunkach jednocześnie. Każdy z wózków waży 24 tony. Mieści on jednostki pływające o długości 26,8 metra, szerokości 2,6 metra przy dnie jednostki oraz 3,35 metra przy jej górnej części.
Pochylnia Buczyniec jest pierwszą na trasie rejsu z Ostródy do Elbląga. Znajduje się ona na 36,77 kilometrze przed pochylnią Kąty. Różnica wysokości, którą pokonują jednostki pływające na wózkach jadących po szynach, wynosi 20,62 metra, natomiast długość torowiska wynosi 490,30 metrów.
Pochylnia Kąty jest drugą na trasie rejsu z Ostródy do Elbląga. Znajduje się ona na 39,10 kilometrze pomiędzy pochylniami Buczyniec i Oleśnica. Różnica wysokości, którą pokonują jednostki pływające na wózkach jadących po szynach, wynosi 18,88 metra, natomiast długość torowiska wynosi 404,00 metry.
Pochylnia Oleśnica jest trzecią na trasie rejsu z Ostródy do Elbląga. Znajduje się ona na 41,66 kilometrze pomiędzy pochylniami Kąty i Jelenie. Różnica wysokości, którą pokonują jednostki pływające na wózkach jadących po szynach, wynosi 24,20 metra, natomiast długość torowiska wynosi 479,00 metrów.
Pochylnia Jelenie jest czwartą na trasie rejsu z Ostródy do Elbląga. Znajduje się ona na 43,97 kilometrze pomiędzy pochylniami Oleśnica i Całuny. Różnica wysokości, którą pokonują jednostki pływające na wózkach jadących po szynach, wynosi 21,99 metra, natomiast długość torowiska wynosi 433,00 metry.
Pochylnia Całuny jest piątą na trasie rejsu z Ostródy do Elbląga. Znajduje się ona na 46,00 kilometrze za pochylnią Jelenie. Różnica wysokości, którą pokonują jednostki pływające na wózkach jadących po szynach, wynosi 13,83 metra, natomiast długość torowiska wynosi 352,00 metry. Pochylnia ta powstała jako ostatnia. Jest jedyną, która zamiast koła wodnego posiada napęd w postaci turbiny Francisa.
Kanał według pierwotnych założeń miał odgrywać ważną rolę gospodarczą przyczyniając się do rozwoju pojezierzy Ostródzkiego i Iławskiego oraz ich skomunikowania z portami w Gdańsku i Elblągu. Stąd w pierwszych latach funkcjonowania transportowano nim głównie płody rolne i drewno. Rozwój transportu kolejowego, a później również drogowego, przyczynił się do ograniczenia liczby statków towarowych, korzystających z kanału. Już w latach trzydziestych ubiegłego wieku stał się on przede wszystkim wielką atrakcją turystyczną. Pierwsze rejsy pasażerskie zapoczątkowane zostały w 1912 roku.
Po II wojnie światowej infrastruktura kanału znalazła się na ziemiach polskich. W 1948 roku udało się ponownie uruchomić urządzenia obsługujące pochylnie. Początkowo rejsy organizowała Żegluga Gdańska. W połowie lat siedemdziesiątych statki pływające po kanale przejęła Żegluga Mazurska z Giżycka. W 1992 roku armatorem stał się samorządowy Zakład Komunikacji Miejskiej w Ostródzie, który w 2010 roku został przekształcony w Żeglugę Ostródzko-Elbląską sp. z o.o. Co ciekawe, firma nadal obsługuje autobusowe przewozy komunikacji miejskiej na terenie Ostródy. Dysponuje ona 8 statkami, które pływają w różnych relacjach. Obecnie niestety nie są organizowane regularne rejsy na pełnej trasie z Ostródy do Elbląga, które w przeszłości zajmowały cały dzień. Armator zdecydował się bowiem skupić na bardziej opłacalnych, krótszych rejsach, które mają swój początek zarówno w Ostródzie jak i w Elblągu. Z pochylni korzystają też statki prywatnych firm. Niektóre z nich rozpoczynają swoje rejsy na pochylni Buczyniec. Dzięki temu każdy może wybrać coś dla siebie.
Przy pochylni w Buczyńcu funkcjonuje Izba Historii Kanału Elbląskiego. Można tam poznać historię kanału, a także zobaczyć wiele pamiątek i zdjęć z nim związanych. Z Buczyńca pływają też statki wycieczkowe, na pokładzie których można pokonać najbliższe pochylnie.
W latach 2011 - 2015 przeprowadzono gruntowną rewitalizację kanału, polegającą na kompleksowej przebudowie wszystkich pięciu pochylni, odmuleniu szlaku wodnego i umocnieniu brzegów. Na dwa lata wstrzymano wówczas żeglugę. Prace te kosztowały 115 mln złotych. Część kosztów udało się sfinansować ze środków Unii Europejskiej. W dniu 29 maja 2015 roku nastąpiło ponowne otwarcie zrewitalizowanego kanału. Odtąd jest on jeszcze większą atrakcją turystyczną.
