Górnośląskie Koleje Wąskotorowe
- Nadrzędna kategoria: Kolej
- Kategoria: Koleje wąskotorowe
- Opublikowano: środa, 15, czerwiec 2022 21:00
- PSMKMS
- Odsłony: 2790
Górnośląski Okręg Przemysłowy jeszcze pod koniec ubiegłego wieku pokryty był gęstą siecią kolei wąskotorowych, stworzonych sto lat wcześniej do transportu materiałów pomiędzy poszczególnymi zakładami i fabrykami. Dziś z tamtej sieci pozostało niewiele, a pociągi wąskotorowe wożą turystów i to tylko na dwóch krótkich odcinkach.
Początki Górnośląskich Kolei Wąskotorowych sięgają lat 1851 - 1857, gdy powstały pierwsze odcinki torowisk, na których ruch prowadzony był przez zaprzęgi konne. Koleje wąskotorowe tworzone były w celu transportu surowców do poszczególnych zakładów przemysłowych, a także przewozu półproduktów pomiędzy nimi. W związku z tym, systemy wewnątrzzakładowe szybko zaczęły być łączone poprzez publiczne odcinki linii wąskotorowych. Co ciekawe, początkowo nie zakładano w ogóle uruchomienia przewozów pasażerskich.
W latach 1854 - 1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki Tarnowskie Góry - Wirek oraz Bytom Karb - Bogucice - Huta Kunegunda. Dzięki temu, sieci szybko osiągnęła długość około 75 kilometrów. W 1899 roku rozpoczęła się budowa trasy Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz o długości 51 kilometrów, która nie posiadała typowo przemysłowego charakteru i służyła do transportu zarówno towarów, jak i pasażerów. Ostatecznie oddano ją do użytku w 1903 roku.
Rozwój kolei wąskotorowych zahamował podział Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy w 1922 roku. Dopiero po II wojnie światowej udało się ponownie złączyć sieć i poddać ją dalszej rozbudowie. Dzięki temu, w ramach Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w szczytowym okresie funkcjonowała sieć o długości ponad 230 kilometrów, łącząc setki zakładów przemysłowych takich jak huty, kopalnie czy elektrownie. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku koleje przewoziły rocznie nawet 5-6 milionów ton ładunku.
Po II wojnie światowej ujednolicono rozstaw szyn do 785 mm, charakterystycznego dla Górnego Śląska i odpowiadającego dawnym 30 calom pruskim. W tym rejonie wciąż funkcjonowały jednak koleje przemysłowe o innych prześwitach od 600 mm do 1050 mm, które naturalnie nie były powiązane z podstawowym systemem Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. Co ciekawe jednak, na terenie wielu zakładów przemysłowych zdarzały się przypadki równoległego istnienia kilku systemów torowisk, posiadających różne rozstawy szyn.
Upadek kolei wąskotorowych na Górnym Śląsku ruszył wraz z przemianami gospodarczymi w naszym kraju po 1989 roku. Zamykane kolejne zakłady przemysłowe oraz coraz większa konkurencja transportu drogowego skutkowały gwałtownym ograniczaniem długości sieci. W 1991 roku wstrzymano przewozy pasażerskie na trasie pomiędzy Gliwicami a Rudami i Raciborzem.
Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku po raz pierwszy podjęto próbę uruchomienia przewozów turystycznych z Bytomia do Miasteczka Śląskiego, w pobliżu którego znajduje się zalew Nakło-Chechło. Pociągi od razu zaczęły cieszyć się ogromnym zainteresowaniem pasażerów. Z uwagi jednak na intensywny ruch towarowy oraz jego kolidowanie z ruchem pasażerskim, z przewozów tych szybko zrezygnowano. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, uruchamiając pociągi turystyczne na tej samej trasie, a później przedłużając je nawet do Siemianowic Śląskich.
Na mocy ustawy o restrukturyzacji PKP, niektóre gminy nieodpłatnie przejęły zachowane fragmenty dawnej wielkiej sieci. Zrobił to Bytom, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie zachowując tym samym dla ruchu turystycznego odcinek ze stacji Bytom Wąskotorowy do Miasteczka Śląskiego, a także gmina Kuźnica Raciborska i Racibórz, które przejęły dwa odcinki dawnej sieci, wychodzące ze stacji Rudy. Dzięki temu również, ocalone zostały dwie duże stacje wąskotorowe: Bytom Karb Wąskotorowy oraz Rudy, posiadające dodatkowo zaplecze techniczne do utrzymania taboru.
Odcinkiem z Bytomia do Miasteczka Śląskiego zarządza Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, uruchamiając w okresie letnich miesięcy regularne pociągi turystyczne, które dowożą ludzi z Bytomia nad zalew w Miasteczku Śląskich. Przejazdy te cieszą się ogromnym zainteresowaniem pasażerów.
W grudniu 2021 roku zakończono remont parowozu TKb27 - 2002 Ryś, pochodzącego z 1950 roku. Lokomotywa ta do 1984 roku pracowała w Zakładach Cynkowych Szopienice w Katowicach. Później służyła jako pomnik na terenie zakładu. W 1996 roku trafiła na stację kolei wąskotorowej w Rudach. W 2000 roku w warsztatach naprawczych kolei piaskowych w Przezchlebiu rozpoczęto remont parowozu, którego jednak nie udało się zakończyć. Z tego powodu pojazd powrócił w 2009 roku do Rud. Tu oczekiwał na dokończenie prac przez kolejną dekadę. Chociaż pozostawał w częściach, dzięki przechowywaniu pod dachem, jego stan techniczny nie uległ zbyt dużej degradacji. W końcu w 2019 roku zakupiło go Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych i przy udziale finansowym gminy Bytom, doprowadziło renowację do szczęśliwego finału.
Parowozu TKb27 - 2002 Ryś w 2022 roku rozpoczął prowadzenie pociągów turystycznych, stanowiąc ogromną atrakcję dla pasażerów. Co ciekawe, na odcinku Bytom Karb Wąskotorowy - Bytom Wąskotorowy obsługę składów pasażerskich przejmuje lokomotywa spalinowa. Parowóz dołącza się do pociągu dopiero na stacji Bytom Karb Wąskotorowy.
W Rudach utworzono natomiast skansen kolei wąskotorowych, który obecnie zarządzany jest przez Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej. Można tu zobaczyć nie tylko zachowane budynki zaplecza technicznego kolejki, ale również interesujący tabor, w tym między innymi parowozy czy wagony motorowe. Stacja jest także punktem początkowym dla dwóch czynnych odcinków torowych, prowadzących do stacji Rybnik Stodoły i Stanica, tworząc krótką sieć o długości około 7 kilometrów. Dzięki ostatnim inwestycjom, skansen w Rudach nabiera nowego blasku, a zdecydowaną gwiazdą jednostki jest parowóz Las 49, który regularnie obsługuje ruch turystyczny.
Na tym nie koniec. W październiku 2018 roku udało się zakończyć odbudowę liczącego około 700 metrów długości odcinka kolei wąskotorowej od stacji Paproć do stacji Rybnik Stodoły. Od 1 maja 2019 roku zaczęły tu docierać pociągi turystyczne. Warto podkreślić, że kolej wąskotorowa w Rudach, jako jedna z niewielu w naszym kraju, kursuje przez cały rok. W miesiącach jesienno-zimowych przy mniejszej frekwencji, kursy obsługiwane są przez wagon motorowy MBxd2. Można wówczas odbyć spokojną wycieczkę, bez turystycznego gwaru.
Osobny rozdział stanowi kolejka turystyczna zbudowana w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, która nigdy nie posiadała połączenia z siecią Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. Początki kolejki parkowej sięgają 1957 roku, gdy powstał pierwszy odcinek pomiędzy stacjami Przystań i Zoo. Nieco później, trasę przedłużono do stacji Wesołe Miasteczko. Pierwotnie, tory miały prześwit 1000 mm. Kolejka od początku charakteryzowała się krętą trasą i ciekawym profilem. Pociągi na stosunkowo krótkim odcinku pokonywały bowiem różnicę wysokości liczącą 40 metrów.
W 1966 roku tory kolejki przekuto na rozstaw 900 mm, jednocześnie dokonując wymiany dotychczasowych wyeksploatowanych wagonów motorowych i doczepnych na trzy lokomotywki 2WLs50 służące do prowadzenia 10 wagonów letnich, zbudowanych w WPK Katowice. W 1973 roku na kolei pojawiły się dwie mocniejsze lokomotywy WLs75, które wyglądem zewnętrznym upodobniono do parowozów. W 1988 roku kolej zakupiła dwie lokomotywy WLs150, które zastąpiły starsze pojazdy.
Kryzys gospodarczy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku odbił się również na kondycji kolejki w chorzowskim parku. Lokomotywy WLs150 zostały sprzedane, a w ich miejsce sprowadzono jedną nowoczesną lokomotywę WLP-50. Konsekwencją tego działania było ograniczenie kursowania kolejki tylko do jednego składu. Ostatecznie, w 2011 roku po zakończeniu sezonu turystycznego kolej ze względu na stan techniczny została zamknięta. Rok później rozpoczęto rozbiórkę dotychczasowego torowiska.
Nie oznaczało to wówczas jeszcze końca funkcjonowania kolei parkowej w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie. W 2013 roku rozpoczęto odbudowę szlaku na pierwszym odcinku pomiędzy stacjami Wesołe Miasteczko i ZOO. Tym razem zastosowano tory o typowo górnośląskim prześwicie 785 mm. W czerwcu 2014 roku odnowiona kolejka przewiozła pierwszych pasażerów. Do jej obsługi ze skansenu w Rudach sprowadzono parowóz Las 49, lokomotywę Lxd2 - 11 i 2WLS50, a także 2 otwarte wagoniki stylizowane na przedwojenne.
Początkowo wydawało się, że odbudowa kolejnego odcinka ze stacji ZOO do Planetarium nastąpi szybko. Pojawiły się informacje o prowadzonym remoncie parowozu typu Ryś z lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku oraz parowozu typu Borsig z 1929 roku. Władze parku chciały, aby docelowo na trasie kolejki kursowały dwa pociągi prowadzone parowozami. Z planów tych niestety nic nie wyszło. W związku z brakiem działań, dotychczasowy operator kolejki na początku 2017 roku zawiesił jej kursowanie, przewożąc tabor z powrotem do skansenu w Rudach.
W dniu 26 września 2018 roku przedstawiciele Zarządu Parku oraz Zarządu Województwa Śląskiego podpisali umowę na kompleksową rewitalizację Parku Śląskiego obejmującą między innymi odnowienie całej trasy parkowej kolejki o długości 4,2 kilometra wraz z zakupem "ekologicznego" elektrycznego taboru kolejowego. Również w tym przypadku jak na razie nie widać żadnych konkretnych efektów podpisanej umowy. Kolejka w 2019 roku nadal nie kursowała.
