Tramwaje w Europie
Stany Zjednoczone - San Francisco
- Nadrzędna kategoria: Tramwaje
- Kategoria: Tramwaje na świecie
- Opublikowano: niedziela, 05, marzec 2023 21:00
- PSMKMS
- Odsłony: 1376
San Francisco jest jednym z najbardziej znanych miast w Stanach Zjednoczonych, położonym na zachodzie kraju, w stanie Kalifornia, nad oceanem Spokojnym. Funkcjonuje tu jeden z najbardziej rozpoznawalnych systemów tramwajowych na świecie – tramwaj linowy Cable Car. Nie jest to jednak jedyny rodzaj miejskiego transportu szynowego, jaki można spotkać w San Francisco.
Początki San Francisco sięgają 1776 roku, gdy hiszpańscy kolonizatorzy osiedlili się na półwyspie położonym pomiędzy obecną zatoką San Francisco i oceanem Spokojnym, zakładając w tym miejscu fort i misję imienia św. Franciszka z Asyżu, od którego miasto wzięło swoja nazwę. Po wywalczeniu niepodległości przez mieszkańców, San Francisco zostało włączone do Meksyku a później weszło w skład Stanów Zjednoczonych. W 1848 roku przeżyło swój rozkwit podczas krótkiego okresu kalifornijskiej gorączki złota, stając się wówczas największym miastem na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. W 1906 roku San Francisco nawiedziło wielkie trzęsienie ziemi. Pożary, które wybuchły w jego wyniku, dopełniły skali zniszczenia. Po kataklizmie szybko jednak odbudowano miasto. W trakcie II wojny światowej mieścił się tu ważny punkt ekspedycyjny dla wojsk walczących na Pacyfiku. Po zakończeniu działań wojennych, wielu byłych żołnierzy i tysiące imigrantów postanowiło się tu osiedlić, doprowadzając do kolejnego gwałtownego rozwoju miasta.
Obecnie San Francisco jest portem morskim i przede wszystkim dużym ośrodkiem turystycznym. Charakter miasta tworzy jego lokalizacja na wzgórzach, w rezultacie czego ulice mają duże nachylenie, a z wielu miejsc rozpościera się panorama na zatokę i ocean. W krajobraz ten doskonale wpisuje się sieć tramwajów linowych Cable Car, poruszających się po stromych ulicach. Wśród innych charakterystycznych obiektów w mieście warto wymienić most Golden Gate i Oakland Bay czy dawne więzienie Alcatraz.
Samo miasto liczy około 850 tysięcy mieszkańców, jednak cały obszar metropolitalny San Francisco Bay Area zamieszkuje ponad 7,2 miliona ludzi. Szacuje się, że około 1/3 mieszkańców korzysta z transportu zbiorowego. Nic dziwnego, jest on bardzo rozbudowany. Za transport w mieście odpowiada przedsiębiorstwo San Francisco Municipal Railway, określane też jako Muni. Komunikacja tramwajowa w San Francisco składa się z trzech odrębnych systemów transportowych:
- Cable Car – tramwaj linowy, który tworzą 3 linie: California Street, Powell-Mason i Powell-Hyde;
- linii F Market & Wharves – tradycyjna linia tramwajowa obsługiwana przez wagony historyczne;
- Muni Metro – lekka kolej miejska łącząca cechy metra i tradycyjnego tramwaju, na którą składa się 7 linii: J Church, K Ingleside, L Taraval, M Ocean View, N Judah, S Castro Shuttle, T Third Street.
Sieć tramwajową w centrum uzupełniają liczne linie autobusowej i trolejbusowe. Na tym jednak nie koniec. Do San Francisco docierają bowiem dwa systemy kolei podmiejskich. Pierwszy z nich to Bay Area Rapid Transit, określany też jako BART, czyli system regionalnego metra, łączącego miasto z East Bay przez podwodny tunel Tube Transbay pod zatoką San Francisco, przechodzi przez miasto tunelem pod Market Street do Civic Ceneter i następnie prowadzi na południe przez Hrabstwo San Mateo do międzynarodowego portu lotniczego San Francisco i do Millbrae. Drugi to system tradycyjnych pociągów podmiejskich Caltrain, prowadzący z San Francisco na południe półwyspu do San Jose.
Cable Car
Twórcą systemu tramwajów linowych w San Francisco był Andrew Smith Hallidie. W dniu 4 sierpnia 1873 roku przetestował on pierwszy tego typu pojazd na ulicy Clay Street. W dniu 1 września 1873 roku firma Clay Street Hill Railroad uruchomiła pierwszą stałą linię tramwaju. W latach 1877 -1889 powstały w sumie 23 linie tego typu, obsługiwane przez 8 niezależnych przedsiębiorstw. W tym czasie zbudowano łącznie 53 mile torów, które pokrywały niemal wszystkie dzielnice San Francisco. Co ciekawe, poszczególne przedsiębiorstwa stosowały różny rozstaw szyn: 1067 mm, 1435 mm i 1524 mm. Trzy funkcjonujące współcześnie linie posiadają rozstaw szyn 1067 mm.
W dniu 18 kwietnia 1906 roku wielkie trzęsienie ziemi oraz spowodowany nim pożar zniszczyły miasto, a także prawie całą sieć tramwajów linowych. W ich miejsce zaczęto uruchamiać linie tradycyjnego tramwaju elektrycznego, określane jako streetcar. Tam gdzie nie było możliwości jego zastosowania, tworzono linie trolejbusowe, nazywane w Ameryce trolley-coach.
W 1947 roku planowano całkowitą likwidację tramwajów linowych i zastąpienie ich tańszym transportem autobusowym. Wówczas powstał lokalny komitet obrony tramwajów linowych, który skutecznie przeciwstawił się tej decyzji. Od tego czasu system tramwajów linowych w ulicy Powell Street jest obsługiwany przez miejskiego przewoźnika. W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku likwidacji uległo kilka mniejszych linii, a pozostałe przeorganizowano. Od tej pory wszystkie działające linie są podłączone do jednej siłowni na skrzyżowaniu ulic Washington Street i Mason Street, gdzie również znajduje się zajezdnia i muzeum.
W 1964 roku tramwaj linowy został uznany za „ruchomy”, historyczny obiekt o znaczeniu narodowym dla Stanów Zjednoczonych i wpisany na listę National Register od Historic Places. Od 1982 do 1984 roku system był poddawany generalnemu remontowi. W dniu 21 czerwca 1984 roku oddano do użytku zmodernizowaną sieć i w tej formie działa ona do dzisiaj.
Tramwaje linowe funkcjonowały w wielu miastach Stanów Zjednoczonych, a także Australii, Nowej Zelandii, czy Europy. Na naszym kontynencie można było je spotkać w Lizbonie czy Paryżu. Obecnie tego typu system pozostał już tylko w San Francisco. Przejazd Cable Car jest jednym z najważniejszych punktów programu wycieczek turystycznych zwiedzających to miasto i stanowi jedną z jego ikon. Rocznie przewozi 7 milionów pasażerów. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych sieci tramwajowych na świecie, mająca swoje stałe miejsce w pop-kulturze.
Obecnie funkcjonują 3 linie:
- linia California Street ciągnie się wzdłuż ulicy California Street, z dzielnicy finansowej przez Chinatown i Nob Hill do stacji na ulicy Van Ness Avenue;
- linia Powell-Mason rozpoczyna swój bieg na skrzyżowaniu ulic Powell Street i Market Street, następnie ciągnie się w kierunku zatoki. Na szczycie Nob Hill spotyka się z linią California Street, a swój bieg kończy przy Fisherman's Wharf.
- linia Powell-Hyde rozpoczyna się również u zbiegu ulic Powell Street i Market Street, ale dalej skręca do Russian Hill i kończy swój bieg na placu Ghiradelli Square.
Tramwaj linowy jest pojazdem poruszającym się po tradycyjnych szynach. Nie posiada własnego silnika, a napędzany jest za pomocą stalowej liny, która biegnie tuż pod powierzchnią jezdni, w osobnym rowku centralnie pomiędzy szynami. Pojazd wyposażony jest w specjalne kleszcze służące do chwytania przez wąską szczelinę liny biegnącej pod torowiskiem. Po złapaniu liny, ciągnie ona tramwaj po szynach. Takie rozwiązanie jest szczególnie korzystne w San Francisco, w którym większość ulic charakteryzuje się bardzo dużym nachyleniem. Największe z nich ma aż 21%. System lin wprawiany jest w ruch za pomocą centralnej siłowni, mieszczącej się w budynku zajezdni. Liny są w ciągłym ruchu, wydając charakterystyczny szum wzdłuż swoich tras. Linię California Street obsługują dwukierunkowe wagony z dwoma „chwytakami” po obu stronach wagonu. Jest ona zakończona zwykłymi krańcówkami. Pozostałe dwie linie obsługiwane są wagonami jednokierunkowymi i na końcach znajdują się obrotnice. Wagon wjeżdża na nią, po czym jest ręcznie obracany przez motorniczego.
Park taborowy składa się z charakterystycznych 28 wagonów jednokierunkowych i 12 dwukierunkowych. Posiadają one częściowo odkryte burty, a pasażerowie siedzą na centralnie ustawionych ławkach, bokiem do kierunku jazdy. Tramwaje poruszają się z prędkością 15,3 km/h. W części odkrytej pomiędzy ławkami znajduje się stanowisko motorniczego, określanego tu jako gripman, czyli "chwytakowy". Ma on do dyspozycji główną dźwignię, którą sprzęga lub rozsprzęga wagon z liną. W trakcie ruchu wykorzystuje się hamulce szczękowe, które uruchamia się stając na pedale zlokalizowanym obok dźwigni. Prowadzący robi to jedną nogą lub całym ciężarem ciała. W wagonach dwukierunkowych znajdują się dwa komplety dźwigni i pedału hamulca. Druga dźwignia uruchamia hamulce, które dociskają drewniane klocki do szyn. Z zewnątrz wygląda to, jak hamulce szynowe, ale działają one bez udziału prądu elektrycznego. Trzeci rodzaj hamulca wykorzystywany jest w sytuacjach awaryjnych. Polega na wciśnięciu w szczelinę z liną stalowego bloku, który się klinuje. Jego usunięcie często wymaga użycia palnika do cięcia stali. Oprócz gripman-a, w wagonie zawsze przebywa przynajmniej jeden konduktor, który poza sprzedażą biletów, pomaga przy hamowaniu tramwaju. Tramwaje nie mają zewnętrznego źródła zasilania elektrycznego. Z biegiem czasu zainstalowano w nich baterie akumulatorów, które służą między innymi do zasilania oświetlenia.
W kwartale ulic Jackson Street, Mason Street i Washington Street znajduje się główna siedziba Cable Car. Funkcjonuje tu zajezdnia, siłownia napędzająca wszystkie liny, a także muzeum, w którym można zobaczyć wiele pamiątek związanych z tramwajami linowymi, w tym historyczne pojazdy. Przestrzeń muzeum zlokalizowana jest ponad siłownią, którą można zobaczyć z góry. Wielkie koła obracające liny robią duże wrażenie. W tylnej części budynku garażują natomiast liniowe pojazdy.
Dodatkowo, mała wystawa prezentująca historię komunikacji tramwajowej w San Francisco, wraz ze sklepem z pamiątkami, zlokalizowana jest na rogu Steuart Street i Don Chee Way, w pobliżu węzła The Embarcadero & Ferry Building.
Muni Metro
Transport szynowy pełni istotną rolę w San Francisco. W przeciwieństwie do innych miast Stanów Zjednoczonych, gdzie w wyniku spisku motoryzacyjnego masowo likwidowano linie tramwajowe, w San Francisco sieć przetrwała i jest rozwijana do chwili obecnej. Na niezwykłość komunikacyjną tego miasta złożyło się wiele czynników. Z pewnością było to powstanie i utrzymanie Cable Car jako wizytówki miasta związanej z transportem szynowym, ale nie tylko. Na wstępie warto też podkreślić, że w odróżnieniu od Cable Car, tradycyjne tramwaje i metro poruszają się w San Francisco po torach o rozstawie 1435 mm.
Pociągi parowe, wagony konne i liczne tramwaje linowe obsługiwały pasażerów na wielu odcinkach miasta do poranka w dniu 18 kwietnia 1906 roku, kiedy wielkie trzęsienie ziemi i pożar zniszczyły system. Szybko ruszyła odbudowa miasta, w ramach której sieć komunikacyjną oparto na tramwajach elektrycznych i trolejbusach. Pierwsza linia tramwaju elektrycznego A Geary powstała w 1912 roku. Prowadziła z Kearny i Market Street w Financial District do Fulton Street i 8th Avenue w Richmond District. W 1917 roku otwarty został liczący blisko 4 kilometry tunel tramwajowy Twin Peaks a w 1928 roku trochę krótszy tunel Sunset.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych dwudziestego wieku linie tramwajowe w Stanach Zjednoczonych były masowo zastępowane przez komunikację autobusową i trolejbusową. Podobna sytuacja miała miejsce w San Francisco, jednak tutaj pięć najważniejszych linii tramwajowych, poprowadzonych w tunelach i po wydzielonych torowiskach, nie można było zastąpić autobusami. Dzięki temu pozostawiono ich obsługę przy pomocy wagonów PCC. Do 1958 roku pierwotna flota tramwajowa została wycofana. Zastąpiono je 105 wagonami PCC o opływowych kształtach, wykonanymi w stylu art deco. Obecnie najczęściej są spotykane na linii F.
Już w 1950 roku rozpoczęto planowanie systemu regionalnego metra Bay Area Rapid Transit (BART), który zakładał powstanie dwupoziomowego tunelu metra pod Market Street. W 1961 roku zdecydowano, że jedna trasa BART będzie prowadzić po dolnym poziomie, podczas gdy z górnego poziomu będzie korzystać dotychczasowa komunikacja tramwajowa. Ostatecznie nowy tunel został otwarty w 1980 roku. Połączono go z istniejącym tunelem Twin Peaks.
Do obsługi linii tramwajowych zakupiono w firmie Boeing Vertol nowe lekkie pojazdy szynowe LRV. Dzięki temu, do 1982 roku wycofano z ruchu wagony PCC, a istniejący system tramwajowy przemianowano na Muni Metro. Wagony PCC z powodu wysokich peronów nie mogły wjeżdżać do nowego tunelu pod Market Street. Początkowo przez okres kilkunastu miesięcy połączenia weekendowe na wszystkich pięciu liniach (J, K, L, M, N) nadal obsługiwane były przez wagony PCC kursujące po powierzchni Market Street aż do terminalu Transbay, a metro Muni i wagony LRV nie kursowały w weekend.
Obecnie niemal wszystkie linie poprowadzone są w tunelu (za wyjątkiem linii T) pod Market Street, po czym rozchodzą się w różne rejony San Francisco. Trzy linie: J, K, N okrążając miasto ponownie spotykając się w centrum przesiadkowym Balboa Park. W 2007 roku uruchomiono nową linia T Third Street, obsługującą południowo-wschodnią część miasta. W dniu 19 listopada 2022 roku otwarto nowy tunel Central Subway, prowadzący z południa na północ, z trzema podziemnymi stacjami i jedną nową stacją naziemną, krzyżujący się z tunelem pod Market Street. Istnieją plany przedłużenia tras prowadzących tunelami linii T i Central Subway, dalej jako naziemnej lekkiej linii kolejowej przez North Beach i do dzielnicy Marina, z możliwością ostatecznego zakończenia w Presidio w północno-zachodniej części miasta.
W 2023 roku system Muni Metro składał się z 7 linii: J Church, K Ingleside, L Taraval, M Ocean View, N Judah, S Castro Shuttle i T Third Street.
Pojazdy wyprodukowane przez firmę Boeing Vertol zostały zastąpione w 2002 roku przez wozy Breda LRV2 i Breda LRV3. Od 2017 roku rozpoczęto wprowadzanie do ruchu kolejnej generacji wagonów, tym razem firmy Siemens S200 SF, określanych jako LRV4. W 2023 roku nowe pojazdy stanowiły zdecydowaną większość taboru, natomiast starsze wozy firmy Breda były sukcesywnie wycofywane z ruchu. Zakończenie eksploatacji wagonów Breda planowano do 2027 roku. Jednocześnie, do ruchu miało trafić 249 wozów firmy Siemens. Niemal wszystkie linie były obsługiwane przez składy złożone z dwóch jednostek. Tylko na linii J oba typy pojazdów kursowały w trakcji pojedynczej. W 2023 roku linia L była w trakcie przebudowy i zamiast niej kursował autobusowa komunikacja zastępcza.
Muni Metro korzysta w sumie z trzech zajezdni tramwajowych. Pierwsza z nich zlokalizowana jest po wschodniej stronie miasta, w pobliżu brzegów zatoki San Francisco. Dwie pozostałe zajezdnie położone są w pobliżu siebie, w południowej części sieci, przy San Jose Avenue. Jedna z nich wykorzystywana jest głównie przez wagony PCC.
Linia F Market & Wharves
Współczesna linia F Market & Wharves rozpoczęła funkcjonowanie w 1995 roku i obsługiwana jest przez historyczne wagony tramwajowe, w tym większości zachowane wozy PCC. Oryginalna linia F została uruchomiona w 1915 roku i prowadziła w innej części miasta. W 1951 roku uległa likwidacji i została zastąpiona przez komunikację autobusową.
Obecna trasa linii F prowadzi po powierzchni wzdłuż Market Street, nad tunelem Muni Metro. Następnie obsługuje cały bulwar wzdłuż wybrzeża Embarcadero. Po obu tych ciągach funkcjonuje komunikacja tramwajowa niemal nieprzerwanie od 1860 roku. Początkowo kursowały tu parowozy z wagonami, następnie tramwaje konne, linowe i w końcu elektryczne. Po Embarcadero poruszały się też trolejbusy. Do trzęsienia ziemi w 1906 roku tramwaje na Market Street miały do dyspozycji aż cztery tory. Po uruchomieniu tunelu w 1982 roku planowano zakończenie funkcjonowania linii naziemnej na Market Street. W zajezdniach pozostała liczna flota tramwajów PCC. W tym samym czasie przygotowywano się jednak do zamknięcie na dwa lata systemu Cable Car, który już wtedy cieszył się dużym wzięciem. W związku z tym zrodziła się potrzeba zaoferowania alternatywnej atrakcji turystycznej. Z myślą o turystach zorganizowano pierwszy festiwal historyczny tramwajów. Wydarzenie to cieszyło się takim zainteresowaniem, że organizowano je co roku aż do 1987 roku. Wówczas rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia stałej linii obsługiwanej historycznym taborem tramwajowym, której przypisano wolną literę F. Jednocześnie zdecydowano się na przebudowę torowiska na Merket Street oraz wykonano szereg innych inwestycji, w tym zakupiono 14 używanych tramwajów PCC z Filadelfii, aby zwiększyć park historycznego taboru, który dotąd stanowiły wyłącznie wagony pozostałe po dawnej sieci tramwajowej z San Francisco.
W 1995 roku otwarto stałą linię tramwajową F, która była obsługiwana przez tramwaje PCC pomalowane w 26 schematów używanych przez większość zlikwidowanych spółek tramwajowych ze Stanów Zjednoczonych, Meksyku i Kanady. W 2000 roku linię obsługiwaną przez zabytkowe tramwaje przedłużono do cieszącej się dużym zainteresowaniem turystów dzielnicy Fisherman’s Wharf.
Linia F na stałe wpisała się w strukturę transportową miasta San Francisco i choć jest uznawana za historyczną o charakterze turystycznym, to wciąż jest ona wykorzystywana również przez zwykłych mieszkańców w codziennych podróżach. Linia jest obsługiwana przez San Francisco Muncipial Railway (Muni) i stanowi część spójnego systemu transportowego. Kursuje z dużą częstotliwością przez wszystkie dni tygodnia, a dziennie korzysta z niej nawet 20 tysięcy osób.
Do obsługi linii F wciąż w większości kierowane są wagony typu PCC, oryginalne pochodzące z San Francisco, jak i dodatkowo zakupione z Filadelfii i Newark. Pochodzą one z lat 1946 – 1948. W 2023 roku w stanie czynnym pozostawało 27 tramwajów, posiadających kolorystykę różnych przedsiębiorstw komunikacyjnych z Ameryki. Dodatkowo, w San Francisco zachowano 31 wagonów PCC w różnym stanie, czekających na odbudowę i pełniących funkcję zapasu długotrwałego.
Oprócz wagonów PCC, miasto dysponowało 11 wagonami tramwajowymi Peter Witt, które zostały wyprodukowane w 1928 roku dla włoskiego miasta Mediolan. Tramwaje Peter Witt zostały zakupione w 1998 roku.
San Francisco zachowało również flotę 6 tramwajów pochodzących sprzed okresu PCC, wyprodukowanych w latach 1895 – 1924. Kolekcję uzupełnia 10 pojazdów sprowadzonych z miast całego świata. Są to tramwaje między innymi z Blackpool, Moskwy, Melbourne, Porto, Osaki, Hamburga czy Brukseli. Szczegółowy wykaz wagonów dostępny jest tutaj.
W latach 2008 – 2020 funkcjonowała druga historyczna linia tramwajowa E wzdłuż Embarcadero. W marcu 2020 roku linia ta została niestety zawieszona na czas nieokreślony z powodu rozwijającej się pandemii choroby COVID-19. W 2023 roku wciąż nie funkcjonowała.
Istnieją plany przedłużenia linii historycznych wzdłuż wybrzeża. Trasa linii F jest technicznie połączona z siecią Muni Metro w kilku miejscach i wagony PCC poruszają się po torowiskach podczas przejazdów technicznych.
PSMKMS & Impuls
